اهداف حكومت در قران ونهج البلاغه

هاجر اسدی

چکیده

ضرورت، اهداف و نوع ايده‏آل حكومت، موضوعات سه گانه‏اى است كه در تفكر سياسى بشر سابقه‏اى دراز دارد، و تحليل هر يك، باب ورود به ديگرى را مى‏گشايد . نمونه‏اى از انديشه‏هاى كهن در اين باره را در سياست ارسطو مى‏توان خواند. وى هدف حكومت را نه زيستن، بلكه «بهزيستى»، مى‏داند و مشاركت در دفاع در برابر هجوم بيگانه، يا هم‏پيمانى در امور اقتصادى را ناكافى مى‏شمارد.  وي مباحث ديگري نيز در اين زمينه مطرح مي كند اما از انجا كه قصد اين مقاله  تحليل نظريه او نيست؛وتنها جهت  يادآورى اين نكته است كه موضوع ما درتفكر سياسى بشر، موضوع كهن‏ترين مباحث و آثار قلمى است لذا به همه انها نمي پردازيم.

در ميان حكيمان مسلمان، فارابى اين مسئله را با جديت بيش‏ترى تعقيب كرده، نظريه خود را بر «سعادت» كه هدف آفرينش انسان است، مى‏نهد. وى بر مبناى ضرورت «تشخيص سعادت» و نيز «رسيدن به سعادت»، به اين نتيجه مى‏رسد كه چنين كارى از عهده خود انسان‏ها بيرون است و از اين رو به رهبرى و رياست فردى كه از غيب مدد مى‏گيرد، نيازمندند. بدين ترتيب هدف رياست بر جامعه، صرفا براساس تأمين ضرورت‏هاى مادى بشر و نيازهاى معيشتى او، نيست؛ زيرا چنين عنايتى حتى در مدينه جاهله، فاسقه و ضاله نيز تحقق‏پذير است، و احتياجات مادى انسان‏ها بر اثر مشاركت آنها برآورده مى‏شود؛ در حالى كه «سعادت» نيازى ديگر است كه پاسخگوى آن «مدينه فاضله» است.

البته در آراى مربوط به «آرمان‏هاى حكومت» و مبانى آن، دگرگونى‏هاى فراوانى رخ داده است. در انديشه سياسى جديد غرب، موضوع تأمين سعادت و خوشبختى، به مرور از جدول اهداف حكومت حذف شده و نظريه‏پردازانى مانند كانت، تأكيد مى‏كنند كه بايد انسان‏ها را براى داشتن تصوير خاص خويش  خوشبختى، آزاد گذاشت و دولت‏ها حق ندارند مردم را برخلاف تصورى كه از سعادت دارند، به سمت و سوى خاصى سوق دهند. حكومت‏ها موظفند زمينه «زندگى توأم با مسالمت» را براى همه افراد فراهم آورند و فراتر از آن مسئوليتى ندارند؛ بلكه «نبايد» دخالتى هم داشته باشند. امروزه چنين نگرشى به حكومت، از اركان ليبراليسم است و «دولت حداقل» دولتى است كه حفظ صلح و امنيت اشخاص و دارايى آنها را برعهده دارد، نه بيش‏تر از آن.  

خلاصه اينكه هر حكومتي بر پايه مكتب خاص خويش  اهدافي را به دنبال دارد كه با اصول روشمند خويش متناسب باشد.

بررسي اهدافي كه قران و مكتب اسلام براي حكومت مشخص مي كند يكي از ضرورترين بحث هايي است كه بايد مدنظر قرار گيرد .فلذا اين تحقيق به روش كتابخانه اي بر ان شده تا به بررسي اين اهداف بپردازد.

در اين راستا نخست تعريفي از حكومت ارائه مي شود انگاه ضرورت ان تبيين مي گردد و مهمترين اهداف حكومت اسلامي از منظر قران ونهج البلاغه  در مرحله بعدي مورد توجه قرار مي گيرد.